У наших предков было много традиций. И, чтобы быть белорусами, нам надо о них знать.
Алесь Белы
гісторык матэрыяльнай культуры, аўтар кніг па гісторыі беларускай кулінарыі
Белорусская традиция держать журавлей дома своими корнями уходит в культуру Древнего Египта. Причем у нас она продержалась дольше всего, до второй половины XIX – начала XX века, рассказывает Алесь Белый.
– Ёсць ўспаміны празаіка-мемуарыста Міхаіла Крыспіна Паўлікоўскага. Ён пісаў пра Мінск перад Першай сусветнай вайной. Там гаворыцца, што на Архірэйскім падворку жыў ручны жораў. Але яго кепска трымалі – часта выбягаў, палохаў мінакоў і імкнуў цэліцца ў вочы людзей.
Сведчанні пра гэту традыцыю былі і раней. Захаваўся дакумент у актавых кнігах Мінска канца XVI ст. Гэта скарга ўладальніка маёнтка Кіяўца Давіда Есьмана на Пятра Ляскаўніцкага, слугу ўладальніка Івянца Мікалая Салагуба, які застрэліў ягоных ручных журавоў.
Алесь замечает, что приручить журавля легко, только характер у него боевой. Часто птицу держали для охраны двора.
Если говорить про журавля как символ, то он был предвестником удачи и богатства. Увидев птицу, надо было сказать: «Здароў будзь». А в фольклоре у журавля был эротичный образ.
Трава рута в прошлом была символом женственности и брака, рассказывает Алесь Белый. Из травы часто делали венки на свадьбу.
– У яе быў вельмі сімвалічны вечназялёны вобраз. Гэта быў сімвал, які лёгка счытвалі. У асноўным руту вырошчвалі для прыгажосці і сімвалічнасці.
Яна была знакам, што ў доме ёсць маладая дзяўчына па выданне. Як толькі маладая дзяўчына дасягала паўналецця, яна пачынала сеяць і даглядаць на гародзе руты да самага шлюбу. Калі дзяўчына з’язджала з дому, то і руту там больш не вырошчвалі.
Рута – завозная трава. В Беларусь она попала вместе с иезуитами где-то в XVII веке. Исторически же традиция зародилась во времена греко-римской античности.
– Але ў нас гэта традыцыя пратрымалася доўга. У Літве пад канец XIX ст. рута стала нацыянальным сімвалам. Праз нейкі час там нават забыліся, што, па сутнасці, гэта імпаратаваная традыцыя.
У Беларусі ж сімвалізм руты вымыўся. Увогуле, вялікі пласт традыцый знік з савецкай уладай і яе сацыяльна-культурнай палітыкай. Людзі, якія маглі што-небудзь распавесці, альбо з’ехалі, альбо ў Курапатах.
ГАННА Сілівончык
старшыня Студэнцкага этнаграфічнага таварыства
Анна рассказывает, что культура Беларуси пострадала от двух мировых войн, революции и чернобыльской катастрофы. На исчезновение традиций повлияла и урбанизация. Однако в некоторых местах старые обряды сохранись до наших дней.
– Захаваліся некаторыя лакальныя традыцыі, – рассказывает Анна. – Напрыклад, масленічнае пахаванне Дзеда і Бабы ў Гарадоцкім раёне. Яно праходзіць падчас масленічнага тыдня. Напачатку тыдня хаваюць Дзеда, у канцы – Бабы. Абрад выглядае вельмі спецыфічна.
Фактычна гэта яркі прыклад карнавальнай культуры, калі страшнае і смешнае ідуць побач, смяюцца над смерцю. Такая традыцыя характэрная для ўсіх еўрапейскіх краін. Падчас свята адбываецца тэатралізаванае пахаванне.
Выглядае гэта спачатку як сапраўднае пахаванне. Над лялькай галосяць, кладуць Дзеда на покуць, як сапраўднага нябожчыка. У пэўны момант людзі пачынаюць «чудзіць»: смяяцца, жартаваць, што Дзед хадзіў па ўсіх бабах у вёсцы. У Дзеда яшчэ да штаноў прывязана маркоўка. І людзі пачынаюць дзёргаць за нітачку – маркоўка падымаецца.
Еще одна традиция сохранилась на Гомельщине и в соседних регионах – на Брянщине и Черниговщине. Анна замечает, что у традиционной культуры нет границ. Она принадлежит скорее определенным регионам, а не странам.
– Розныя традыцыі прыходзілі на тэрыторыю Беларусі з рассяленнем розных этнічных груп. Абрад «Пахаванне стралы» характэрны для ўсходне-паўднёвага рэгіёна Беларусі. Гэта свята прымеркавана да Ушэсця – свята, якое адзначаецца на 6-м тыдні пасля Вялікадня.
Гэта веснавы абрад. Кожная вуліца выходзіць і спявае сваю песню, але на адзін напеў. На перакрыжаваннях людзі сустракаюцца і водзяць карагоды. Так яны ідуць да краю вёскі. Там пад спевы яны закопваюць у полі манеты, металічныя прадметы, часам гэта можа быць лялька з травы.
Асноўная мэта свята – забяспечыць урадлівасць. Пасля свята чакаецца дождж. Насамрэч, калі я там была, пасля пайшоў дождж. Такая накіраванасць свят характэрная да ўсіх каляндарных абрадаў.
Зміцер Скварчэўскі
гісторык, кандыдат гістарычных навук
В изучении традиций предков помогают этнографические сборники и экспедиции. Дмитрий Скварчевский замечает, что в Беларуси хорошо исследовано Полесье. Но остаются районы, где комплексных экспедиций не было: Подвинье, могилевское Поднепровье и многие другие.
– Экспедыцыі дапамагаюць адшукаць нейкія традыцыі, пра якія мы раней нават не ведалі. Напрыклад, у Пружанскім раёне ў 2016-м экспедыцыя Студэнцкага этнаграфічнага таварыства выявіла невядомы раней вясельны абрад «Сава».
Напярэдадні вяселля пяклі саву з цеста ў натуральную велічыню. Яе выносілі на сярэдзіну пакоя. Нежанатая моладзь скакала вакол яе, імітуючы «ўгуканне» савы. Пры гэтым саву ўздымалі як мага вышэй на ручніку і імкнуліся адхапіць кавалак. Хто першы адхопіць – той першым ажэніцца.
Еще в 1990-е на Гомельщине и Могилевщине Радуница оставалась веселым праздником. Этот день был символом обновления жизни и возвращения предков, рассказывает Дмитрий Скварчевский.
– Родныя прыходзілі на могілкі. Там яны спявалі духоўныя і велікодныя песні, маглі спакойна вадзіць карагоды. Зараз гэта выглядае крыху незвычайна і экзатычна.
Да гэтага дня з вербы ці бярозы вырабляліся музычныя інструмены – свішчыкі. На могілках на іх гралі. Тут трэба трымаць у галаве, што свішчыкі імітуюць гукі птушак. Паводле розных уяўленняў, душы продкаў вяртаюцца ўвесну дадому як птушкі.
Более-менее сохранился у нас обычай на праздник Громницы. Раньше каждая семья перед ним делала большую свечу из пчелиного воска. Эта свеча потом горела целый год, рассказывает Дмитрий.
– Свечка была асноўным хатнім абярэгам, які выкарыстоўваўся на ўсіх каляндарных і сямейных святах. Лічылася, што свяча ўратоўвае ад усяго нядобрага: ад ліха, маланак, пажараў. Зараз свечкі толькі купляюць і трымаюць дома. Але гэта традыцыя – рабіць іх самім – даволі цікавая і простая, каб яе аднавіць.
Из потерянных традиций Дмитрий вспоминает Новый год. Раньше его праздновали в день весеннего равноденствия. Об этом говорится в разных письменных источниках.
– Захаваўся каляндар са Слуцкага павета XIX ст. Ён паказвае, што адлік года вялі з 1 сакавіка. Яшчэ адзін артэфакт – драўляны кошык XVI ст. Ён распісаны 12 сімвалічнымі выявамі, якія інтэрпрэтуюцца як мясцовыя каляндарна-задыякальныя выявы. Паводле яго, адлік таксама ідзе з сакавіка. Шмат сведчанняў гэтага засталося і ў фальклоры.
После принятия христианства Новый год перенесли на зиму, а элементы празднования отдали Колядам и Пасхе. Например, обычай красить яйца – символ света, который рождается.
– Сярод іншых навагодніх звычаяў было гатаванне стравы пад назвай «аўсень». Яе гатавалі з 1 сакавіка на ўсіх усходнебеларускіх этнічных тэрыторыях. Гэта запечаная ў цесце галава свінні. Яе адмыслова рыхтавалі да свята і падавалі на стол а 12-й гадзіне дня.
Іншы звычай – саламяны павук. Гэта зараз ён успрымаецца як калядная з’ява. Раней павука выраблялі на Вялікдзень. Ён быў сімвалам парадка, гармоніі, света, які толькі нарадзіўся, а таму такі прыгожы і ідэальны.
Перепечатка материалов CityDog.by возможна только с письменного разрешения редакции. Подробности здесь.
Фото: www.unsplash.com, www.pexels.com
