Чаму беларусы любяць займацца пракрастынацыяй? Магчыма, праблемы пачаліся 500 гадоў таму

Чужая дзяржава, дзе беларусы «хадзілі пад бізуном». Такое цяпер даводзіцца чуць пра Рэч Паспалітую. Выдумка не новая, яна пайшла ад расійскіх імперскіх (асабліва савецкіх) гісторыкаў, якія хлусілі, што Расія ваявала з ВКЛ і Рэччу Паспалітай, каб бараніць беларусаў і ўкраінцаў ад «палякаў».

Рэч Паспалітая – беларуская назва

Між тым нават тэрмін «Рэч Паспалітая» не польскі. Паспаліты, паспольны – старабеларускае слова, якое азначае «супольны», «народны». Яно вядома з 14-га стагоддзя, яго ўжываў і Францыск Скарына.

А «Рэч Паспалітая» – даслоўны пераклад лацінскага выразу res publica: літаральна «народная справа». Так у Вялікім Княстве Літоўскім казалі пра дзяржаву як супольную справу, супольны інтарэс і супольнае дабро.

У гэтым значэнні яго ўжываў вялікі князь літоўскі Жыгімонт Аўгуст яшчэ да стварэння ў 1569 годзе саюзнай дзяржавы Польскага каралеўства і ВКЛ. «А ў расійскую мову словазлучэнне “Рэч Паспалітая” трапіла менавіта з беларускай», – адзначае гісторык Алег Дзярновіч.

Рэч Паспалітая была не канцом, а перазагрузкай ВКЛ

Магнаты ВКЛ, «паны-рада», якія рэальна кіравалі краінай, пагадзіліся на саюз з Польшчай не ад добрага жыцця. Аб’яднанне адбылося падчас цяжкай вайны з Масквой пасля страты Полацка. Тыя войны ішлі ўжо 50 гадоў, і ім не было відаць канца, маскоўскі цар абвясціў усю «літоўскую зямлю» сваёй вотчынай. Ад палякаў чакалі найперш вайсковай дапамогі. Характэрна, што, як толькі войска ВКЛ выйгравала хоць якую бітву, аб’яднанне адкладалася.

У часы Рэчы Паспалітай войска ВКЛ памацнела. Не толькі таму, што польскія рыцары далучаліся да сумесных паходаў. Літвіны пераймалі ад іх новыя вайсковыя тэхналогіі, не забываючы і пра традыцыйныя козыры войска Вялікага Княства.

Войска Рэчы Паспалітай моліцца перад бітвай. («Багародзіца».) Карціна Юзафа Брандта.

Сіла цяжкой гусарскай конніцы ВКЛ і прафесіяналізм наёмнай пяхоты дазвалялі малымі сіламі біць ворага – шведаў пад Кірхгольмам, туркаў пад Венай, рускіх на Уле, пад Ляхавічамі, пад Палонкай.

Пліта ў касцёле ў Наваградку – яе замовіў мясцовы шляхціч Ян Рудаміна-Дусяцкі ў памяць пра брата і таварышаў, якія загінулі ў бітве з туркамі пад Хацінам у 1621 годзе.

І ў іншых сферах Рэч Паспалітая не была канцом Вялікага Княства. Яна была яго працягам, спосабам прадоўжыць існаванне ВКЛ яшчэ на некалькі стагоддзяў. А таксама канцэптуальным развіццём яго ідэі.

На піку магутнасці, у часы Вітаўта, Вялікае Княства было ўвасабленнем велічы і сілы, неабмежаванай улады вялікага князя. Масква пайшла далей па гэтым шляху (ёю кіравалі нашчадкі Вітаўта) – і стала дэспатыяй. Грамадства ВКЛ дабівалася свабоды і супольнага ўдзелу ў дзяржаўных справах – і прыйшло да Рэчы Паспалітай.

Шляхта ВКЛ магла сарваць выбары караля, каб дабіцца сваіх правоў

Палякі, вядома, хацелі поўнага падпарадкавання, хацелі земляў, дзяржаўных пасад у Вялікім Княстве. Але грамадзяне ВКЛ ад першага дня змагаліся за незалежнасць і за свае правы. Яны зрывалі соймы ў Варшаве, сабатавалі выбары, паралізавалі палітычнае жыццё Рэчы Паспалітай, пакуль Карона не ішла на саступкі.

Вальны сойм Рэчы Паспалітай у пачатку 17-га стагоддзя.

Напрыклад, дэлегаты ад ВКЛ у 1588 годзе адмаўляліся на сойме галасаваць за новага караля Жыгімонта Вазу, пакуль той не паабяцаў зацвердзіць Статут ВКЛ. Гэты звод законаў гарантаваў Княству самастойнасць, а палякі ў ім называліся іншаземцамі. Па законах Статута беларускія землі пражылі да канца Рэчы Паспалітай і нават яшчэ трохі пры Расійскай імперыі – да 1840 года.

Асобнымі ад Польшчы былі «скарб і манета, канцылярыі і пячаткі, трыбунал і ўрады, сваё войска і законы, урэшце – свая дзяржаўная мова», – піша гісторык Генадзь Сагановіч.

Кожны новы кароль мусіў асобна прысягаць ВКЛ і пацвярджаць ранейшыя правы магнатам і шляхце.

Адкуль у нас схільнасць да пракрастынацыі? Дзякуй Рэчы Паспалітай

Перад кожным вальным (супольным з палякамі) соймам палітыкі ВКЛ збіраліся на «генеральны соймік» у Слоніме ці ў Ваўкавыску і абмяркоўвалі свае патрэбы і стратэгію дзеянняў.

Яны маглі сварыцца, нават ваяваць паміж сабой, як Радзівілы з Хадкевічамі ці Сапегі з Агінскімі, але ў супольных інтарэсах дзейнічалі разам.

Рэч Паспалітая, дзе ўсе вялікія пытанні абмяркоўвалі на соймах, меншыя – на сойміках і канвакацыях, была для нашых продкаў школай палітычнай дзейнасці, вырашэння грамадскіх спраў праз дамоўленасці.

Нярэдка, асабліва на павятовых сойміках, шляхта бралася за шаблі і пістолі – але і ў сучасных парламентах б’юцца. Мінусам шляхецкай дэмакратыі было і тое, што з-за ўзгадненняў на збор падаткаў ці войска часам сыходзілі месяцы і гады замест лічаных дзён.

Так што наша ўменне каардынавацца і самаарганізоўвацца – наўпрост з Рэчы Паспалітай. І схільнасць да пракрастынацыі таксама.

Ці хадзілі беларусы пад бізуном?

У Рэчы Паспалітай было б няпроста прыгнятаць кагосьці па нацыянальнай прыкмеце. РП існавала ў часы, калі сучасных нацый яшчэ не было.

Нацыі і нацыянальныя дзяржавы аформіліся ў пачатку ХХ стагоддзя. А да таго грамадства было станавае, значэнне мела тое, ці нарадзіўся ты князем, ці шляхцічам, ці селянінам.

Прыняць тое, што ўсе людзі роўныя незалежна ад сацыяльнага статусу, было няпроста. Гэта быў паступовы і доўгі працэс. Плантацыі і рабоў мелі нават стваральнікі Злучаных Штатаў Амерыкі і самай прагрэсіўнай канстытуцыі канца 18-га стагоддзя.

Сяляне з ВКЛ, 18-е стагоддзе. Малюнкі Яна Пятра Норбліна.

Так што на беларускіх землях Рэчы Паспалітай рабы былі рабамі, сяляне – сялянамі, паны – панамі, святарства – святарствам, шляхта – шляхтай. Але былі і «сацыяльныя ліфты»: селянін ці мешчанін мог за заслугі перад дзяржавай атрымаць шляхецкую годнасць і маёнтак – як Дзяніс Мурашка, які стварыў партызанскае войска на Наваградчыне падчас расійскага нашэсця 1654–1667 гадоў.

Такое было б немагчыма, каб рыцарства і сялянства належалі да розных этнасаў. Як у суседняй Лівоніі, дзе рыцарства было нямецкім, а сяляне – латышамі і эстонцамі. У Беларусі і адны, і другія былі беларусамі.

Расійская імперыя спрабавала адабраць у беларусаў гісторыю. Таму і пісалі, што беларусы ў мінулым – толькі сяляне, «цярпілы», аб’ект заваявання і ўціску з боку «літоўскіх феадалаў», «палякаў», што іх «векавой марай» было ўз’яднанне з Расіяй.

А тое, што беларускія магнаты і шляхта, асабліва пасля 17-га стагоддзя, аддавалі перавагу польскай мове, не робіць іх палякамі – ніхто ж не называе французамі расійскіх дваран, якія ў пачатку 19-га стагоддзя гаварылі па-французску.

Дзяржава многіх народаў

Сакрэт поспеху ВКЛ быў у мірным і ўзаемавыгадным суіснаванні двух этнасаў – русі і літвы. Пасля вялікі князь Гедымін запрашаў немцаў-каланістаў. У часы Ягайлы з’явіліся яўрэі, у часы Вітаўта – татары, потым караімы, шведы, венгры, чэхі, італьянцы, шатландцы…

Улады ВКЛ не апускаліся да пераследу па нацыянальнай прыкмеце. Адзіны выпадак здарыўся ў 1495-м, калі вялікі князь Аляксандр выгнаў з краіны яўрэяў. Праўда, праз восем гадоў пазваў назад з умовай, што будуць выстаўляць тысячу коннікаў у войска.

Розныя народы жылі тут пакаленнямі, стагоддзямі. Гэта была і іх зямля, яны бачылі яе не так, як беларусы, – і мелі на гэта права.

Немец па крыві Караль Чапскі стаў культавым мінскім бурмістрам, немка Эмілія Плятэр збірала беларускія народныя песні на Віцебшчыне, а пасля стала сімвалам антырасійскага паўстання 1830-га, філосаф эпохі Асветніцтва Саламон Майман пакінуў каларытныя ўспаміны пра дзяцінства ў ваколіцах Стоўпцаў і Міра.

Беларусь стала монаэтнічнай дзяржавай толькі ў выніку катаклізмаў 20-га стагоддзя: палякаў і немцаў вынішчылі камуністы ў 1930-я, яўрэяў – нацысты ў 1940-я. Усіх астатніх, у тым ліку беларусаў, спрабавалі саветызаваць пад адзін узор.

Шляхце ў Рэчы Паспалітай было дазволена не ўсё

Калі б Рэч Паспалітая была чужая беларусам, хіба яны спрабавалі б разам з палякамі цаной вялізных ахвяр узнавіць яе? Паўстанне Касцюшкі, паход з Напалеонам, філамацкі рух, паўстанне 1830-га, падполле Канарскага, паўстанне Каліноўскага. І пасля кожнай праявы – рэпрэсіі, рэпрэсіі, рэпрэсіі, выпаленая зямля.

Рухавіком паўстанняў была шляхта. Бо такая была традыцыя з часоў Рэчы Паспалітай, дзе закон даваў шляхце права рокашу – паўстання супраць тыраніі.

Рэч Паспалітая Двух Народаў – так поўнасцю называлася дзяржава. Два народы – гэта шляхта ВКЛ і шляхта Польскага каралеўства. Шляхты-рыцарства ў ВКЛ было 8–10% жыхароў, столькі ж, колькі ў Іспаніі. (У Францыі, Чэхіі ці Расіі – 1%.)

Бяседа перад карчмой. Карціна Яна Часлава Манюшкі.

Шляхта ў Рэчы Паспалітай лічылася «палітычным народам», яна мела права ўдзельнічаць у выбарах, соймах, кіраванні краінай. Але, напрыклад, гандляваць ці займацца рамёствамі рыцарству было забаронена. Так што нельга сказаць, што іншыя станы Рэчы Паспалітай былі пазбаўлены правоў. Кожны займаўся сваёй справай. Ды і шляхціч, калі вельмі хацелася гандляваць, мог звярнуцца да пасярэднікаў-фактараў, якія вялі бізнес-аперацыі.

Найлепшыя праявы шляхецкай этыкі– самастойнасці, энергічнасці, пачуцця адказнасці за край – мы бачым у дзеячах канца 19-га – пачатку 20-га стагоддзя. Паны-абшарнікі са старых баярскіх фамілій Эдвард Вайніловіч, Раман Скірмунт укладалі сілы ў развіццё беларускай гаспадаркі, у яднанне беларусаў спачатку эканамічна, а пасля і палітычна: абодва яны ўвайшлі ў Раду Беларускай Народнай Рэспублікі.

Беларусы маглі б быць кальвіністамі

За што яшчэ маем дзякаваць Рэчы Паспалітай – за адкрытасць да свету і новых ідэй. Краіна ніколі не была косным глухім «мядзвежым кутом» (хоць мядзведзі і вадзіліся).

У 16-м стагоддзі ВКЛ так бурліва адгукнулася на Рэфармацыю, бо яе ідэі прывозіла моладзь, якая вучылася ва ўніверсітэтах Лейпцыга, Вітэнберга, Цюбінгена. Два наймагутнейшыя магнаты, віленскі ваявода Мікалай Радзівіл Чорны і вялікі гетман Мікалай Радзівіл Руды, сталі пратэстантамі-кальвіністамі. Следам за начальствам пацягнулася шляхта і мяшчане.

Былы кальвінскі збор у Заслаўі пад Мінскам.

У 1591 г. у ВКЛ было 207 пратэстанцкіх збораў (так называліся храмы), з іх у Беларусі – 92, больш за ўсё на Наваградчыне і Берасцейшчыне.

Радзівілы лічылі, што кальвінізм аб’яднае грамадства ВКЛ, не дазволіць ні палякам, ні Маскве ім маніпуляваць.

Мікалай Радзівіл Чорны.

У Рэчы Паспалітай пратэстанты і каталікі не рэзалі адзін аднаго

Каталіцтва не хацела губляць пазіцыі, пачалася Контррэфармацыя. Даходзіла да масавых забойстваў накшталт Варфаламееўскай ночы 1572 года ў Парыжы, дзе каталікі на загад караля выразалі пратэстантаў. Рэч Паспалітая зрабіла высновы: у 1573 годзе прыняла Варшаўскую канфедэрацыю, зацвердзіўшы свабоду веравызнання для ўсіх.

Сутыкненні здараліся, у тым ліку крывавыя. Але ў асноўным каталікі і пратэстанты спаборнічалі мірна. Ордэн езуітаў у ВКЛ зрабіў стаўку на адукацыю. Езуіцкая Віленская акадэмія (з яе пасля вырас універсітэт) была раўназначная Кракаўскаму ўніверсітэту. Па ўсёй краіне адкрываліся езуіцкія, піярскія, базіліянскія школы і калегіумы. Туды бралі не толькі шляхту, і навучанне шмат дзе ішло па-беларуску. Лаціну вывучалі абавязкова. У 17-м стагоддзі шляхціч сутыкаўся з лацінай штодзённа – гэта была «мова школы і навукі, мастацтва і дыпламатыі, набажэнстваў і соймавых прамоў».

Рэлігійная барацьба ажывіла кнігадрук. Асветнікі і выдаўцы Сымон Будны і Васіль Цяпінскі за прыкладам Скарыны звярнуліся да старабеларускай мовы. Будны заклікаў сваіх патронаў-Радзівілаў не цурацца яе, а Цяпінскі выдаў Святое пісьмо паралельна па-царкоўнаславянску і па-старабеларуску.

У Рэчы Паспалітай палілі кнігі, але не палілі людзей

Уніяцтва стала наступнай спробай аб’яднаць найбольшыя народы ВКЛ супольнай царквой. Дамова пра аб’яднанне праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, падпісаная ў 1596 годзе ў Брэсце, справакавала казацкія войны і разлад у Рэчы Паспалітай.

Цікава, што падпарадкаваць Папу Рымскаму праваслаўных прыдумалі не каталікі, а самі праваслаўныя іярархі. Ім хацелася мець большыя прывілегіі і допуск да ўдзелу ў дзяржаўных справах.

Не ўсё ішло гладка, рэзкія дзеянні выклікалі рэзкі адказ. На ўніяцкага мітрапаліта Язафата Кунцэвіча, які выганяў праваслаўных маліцца ў поле і забараняў хаваць памерлых, у Магілёве навялі гарматы, не пускаючы ў горад, а ў Віцебску яго ўвогуле забілі. У адказ кароль Жыгімонт Ваза пазбавіў горад Магдэбургскага права і пакараў смерцю 20 чалавек, яшчэ 100 асудзілі завочна. А праз дзесяць гадоў сын Жыгімонта, талерантны Уладзіслаў Ваза, прыняў «Артыкулы супакаення рэлігіі грэцкай», вярнуўшы праваслаўным маёмасць і правы.

Мінская петрапаўлаўская царква, узведзеная ў 1620-х на грошы праваслаўнага брацтва.

Праваслаўныя мелі сваіх лідараў – накшталт князя Канстанціна Васіля Астрожскага, заснавальніка Астрожскай славяна-грэка-лацінскай акадэміі. Яны ядналіся ў брацтвы, адкрывалі свае школы. Рэлігійная палеміка вакол уніі вялася на соймах і ў друку – у наступнае стагоддзе выйшла 140 выданняў «за» і «супраць». Праваслаўная шляхта шукала аргументы ў мінулым, называла сябе пераемніцай традыцый Кіеўскай Русі і прасіла ў караля пацвердзіць яе 600-гадовыя вольнасці.

Ужываліся і забароненыя прыёмы. Каталіцкі прапаведнік Пётр Скарга наракаў, што яго новую кнігу «багатая русь скупіла» – і больш яе ніхто не бачыў. Так, кнігі палілі, але не палілі людзей, як рабіў расійскі цар Аляксей Міхайлавіч са «стараверамі».

Чаму продкаў праваслаўных беларусаў звалі Казімірамі, Феліцыянамі і Петранэлямі

Пасля уніі, адзначае Сагановіч, і адбыўся раскол беларусаў, якім пасля скарысталіся імперскія ідэолагі. Праваслаўе атаясамлівалася з «рускай» народнасцю, з сялянамі і мяшчанамі. Грамадскія вярхі развіваліся ў сферы лацінамоўнай «заходняй» традыцыі.

Праваслаўны мітрапаліт Іпаці Пацей, адзін з ініцыятараў Берасцейскай царкоўнай уніі 1596 г.

Да сярэдзіны 19-га стагоддзя ўніяцтва стала народнай сялянскай верай на беларускіх землях. У 1839 годзе мільёны ўніятаў прымусова перахрысцілі ў расійскае праваслаўе. Але капні генеалогію любога праваслаўнага беларуса – і сярод продкаў-сялян знойдуцца Феліцыяны і Габрыэлі, Петранэлі і Казіміры.

Рэч Паспалітая дагэтуль вакол нас. Не верыце?

У час рэлігійных палемік з падачы езуітаў у ВКЛ прыйшла культура барока. Сёння мы заўважаем найбольш яе слядоў у архітэктуры – Мікалаеўская царква Магілёва, полацкая Сафія, касцёл у Будславе, мінскі Святадухаўскі сабор, храмы з характэрным «двухвежавым» абрысам пазначаюць старыя межы дзяржавы Двух Народаў.

Храм у стылі віленскага барока ў Любавічах за Рудняй, у Смаленскай вобласці Расіі. Некалі і там была Рэч Паспалітая.

Першыя барочныя храмы і палацы ў ВКЛ будавалі італьянцы – напрыклад, Джавані Марыя Бернардоні, які на замову Радзівіла ўзвёў касцёл езуітаў у Нясвіжы. Там жа ён знайшоў сабе вучня, мінскага пекара Яна Франковіча, які пасля будаваў касцёл Святога Казіміра ў Вільні з 40-метровым купалам. Паступова на землях ВКЛ выпрацаваўся ўнікальны стыль «віленскага барока».

Барока закранула не толькі каталіцтва. Яго рысы мелі і праваслаўныя храмы Магілёва, Супрасля, Жыровіц. Нават драўляныя ліштвы на сялянскіх хатах мастацтвазнаўцы лічаць водгукам на барочную архітэктуру з яе багатым дэкорам.

Чаму загінула Рэч Паспалітая?

У 16-м – першай палове 17-га стагоддзя Рэч Паспалітая вырастала з ролі сыравіннага прыдатку. У краіне адбываліся тыя ж працэсы, што стагоддзем раней на Захадзе. Ішла ўрбанізацыя, колькасць гарадоў і мястэчак у Беларусі вырасла ад 48 да 467. Берасце, Полацк, Слуцк, Пінск, Віцебск, Магілёў налічвалі па 10 тысяч жыхароў.

У гарадах развіваліся гандаль і прамысловасць, працавалі рамеснікі больш як 20 спецыяльнасцяў. Натуральны працэс развіцця краіны, які прывёў бы яе туды, дзе цяпер Францыя, Германія і Швецыя, быў зламаны страшнымі войнамі 17-18-га стагоддзяў і слабасцю эліты.

Гарады раз за разам палілі і рабавалі, мяшчане расцерушыліся, не паспеўшы вырасці ў буржуазію. У дадатак шляхта, якой нарэшце дазволілі гандляваць, дзеля ўласнай нажывы абмяжоўвала эканамічныя правы гараджан, даводзячы іх да галечы.

Палітычны народ Рэчы Паспалітай адрываўся ад рэальнасці і спачатку не хацеў, а пасля ўжо і не мог змяняць краіну ў адпаведнасці з выклікамі часу. Шляхецкае свабодалюбства ператварылася ў сваволю, магнацкая гаспадарлівасць – у драпежніцтва, каралеўская дэмакратычнасць – у бяссілле.

Але Рэч Паспалітая, гэта неідэальная, не змацаваная жалезам і крывёй дзяржава, прастаяла 250 гадоў. І яшчэ стагоддзе пасля яе народы цаной вялізных ахвяр спрабавалі яе аднавіць. За ўсю гісторыю Рэчы Паспалітай у ёй не было ніводнага крывавага тырана, не здарылася ніводнага генацыду. Не таму, што трапляліся такія добрыя каралі: нашы продкі здолелі выпрацаваць механізмы самарэгуляцыі грамадства, якія не дазвалялі гэтага.

Аказваецца, так было можна.